Nguồn gốc và ý nghĩa Tết Đoan Ngọ

Theo sách Thờ cúng cổ truyền Việt Nam - Nghi lễ và Thực hành nghi lễ (NXB Thế giới, 2024), Tết Đoan Ngọ (hay còn gọi là Tết Đoan Dương, Tết diệt sâu bọ) diễn ra vào ngày 5 tháng Năm âm lịch hằng năm.

Thời xưa, Tết Đoan Ngọ được xem là một trong những lễ chính thức của quốc gia. Dưới thời Lê Trung Hưng, Tết Đoan Ngọ là dịp để nhà vua cùng hoàng tộc dâng lễ phẩm lên tổ tiên và các bậc sinh thành. Lễ tế tự được tổ chức ở thái miếu, do chính đương kim hoàng thượng làm chủ tế.

Thời Nguyễn, nhà vua thiết đặt nghi lễ đại triều ở điện Thái Hòa, hoàng thân và bách quan đứng chầu ở ban ngoài sân điện, dâng biểu mừng, sau đó nhà vua ban yến tiệc và thưởng. Ngày hôm ấy, các nha và công sở đều nghỉ việc, hằng năm lấy làm lệ thường.

Đối với người Việt, Tết Đoan Ngọ còn là Tết diệt sâu bọ. Bởi nước ta vốn là một nước thuần nông, việc tế lễ trời đất cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu đi đôi với việc diệt trừ sâu bọ là việc làm hết sức quan trọng trong đời sống của người nông dân thời xưa.

Bên cạnh đó, theo thông tin trên báo Lao Động, ngày mùng 5 tháng Năm còn là ngày giỗ của Mẫu Âu Cơ. Vì vậy, dân gian có câu: "Tháng Năm là Tết Đoan Dương/ Nhớ ngày giỗ mẹ Việt Thường Văn Lang".

Tháng Năm khí hậu nắng nóng, thích hợp cho sâu bọ sinh sôi, phát triển và cũng dễ khiến con người phát sinh bệnh tật, nhất là các bệnh về tiêu hóa. Dân gian có tục cho trẻ con đeo bùa, buộc chỉ ngũ sắc (vào cổ tay), dùng lá nhuộm móng tay móng chân, mặc áo dấu, bôi rượu hùng hoàng.

Đồng thời, Tết Đoan Ngọ còn là dịp để con cháu dâng cúng sản vật của mùa hạ lên ông bà tổ tiên, dùng thức ăn để "diệt sâu bọ" trong người như cơm rượu nếp, quả mận, quả đào, quả vải... với ý nghĩa mong diệt được sâu bọ phá hoại mùa màng, đồng thời cũng diệt được vi khuẩn, giun sán trong cơ thể.

Vào mùng 5 tháng Năm, mâm lễ thanh bạc dâng lên trời đất tỏ lòng thành kính, cầu cho cuộc sống sung túc, an lành thể hiện vẻ đẹp mộc mạc và bình dị trong đời sống tín ngưỡng của người dân.

Mâm cúng Tết Đoan Ngọ gồm những gì?

Tết Đoan Ngọ diễn ra vào mùng 5 tháng Năm âm lịch hằng năm. Năm 2025, Tết Đoan Ngọ sẽ rơi vào thứ Bảy, ngày 31/5 dương lịch.

Tết Đoan Ngọ năm nay trùng vào cuối tuần, thuận lợi để các gia đình quây quần, cùng nhau chuẩn bị mâm cúng tổ tiên với những món ăn mang đậm bản sắc truyền thống.

Thông thường, Tết Đoan Ngọ trong mâm lễ của mỗi gia đình không thể thiếu được những đĩa hoa quả đặc trưng của mùa như vải, mận,... và cơm rượu nếp hoặc rượu cẩm.

Trái cây

Tháng 5 Âm lịch là mùa của những trái vải, mận. Hương vị của trái cây ngọt bùi và chua thanh càng làm cho ngày Tết trở nên đậm đà. Còn ở miền Nam, trái cây được ưa chuộng gồm xoài, chôm chôm, dưa hấu, vải,... vì đây là các loại trái cây đặc sản của vùng này. Khi bày cúng và ăn các loại quả này người dân nơi đây gửi gắm mong ước mùa màng sẽ tươi tốt, mầm bệnh bị tiêu diệt, cây trái sinh sôi nảy nở.

Hoa tươi

Việt Nam có rất nhiều loại hoa đẹp nhưng vào dịp Tết này loại hoa được ưa chuộng nhất để chưng trên bàn thờ là hoa sen. Hoa sen có vẻ đẹp thuần khiết, vừa thanh tao vừa e ấp. Ngoài ra còn có nhiều loại hoa khác được bày lên mâm lễ cúng như hoa nhài, hoa cau, hoa mẫu đơn đỏ,...

Cơm rượu nếp cái hoặc rượu cẩm

Ảnh minh hoạ.

Ở cả 3 miền của đất nước, người dân đều tin rằng ăn cơm rượu nếp cái/rượu cẩm và uống rượu vào ngày này giúp diệt sâu bọ.

Theo dân gian, rượu nếp được ăn ngay khi vừa ngủ dậy thì rất hiệu nghiệm. Rượu này chủ yếu là xôi còn nguyên hạt lên men, còn gọi là "cái." Người dân thường dùng các loại gạo nếp trắng và cẩm đồ thành xôi, để nguội rồi rắc men, ủ trong ba ngày. Thúng xôi ủ được đặt trên một chiếc chậu, hứng lấy nước rượu để khi ăn, trộn với cái, tạo vị ngọt, cay rất dễ chịu. Người già, con trẻ đều có thể ăn loại rượu này.

Bánh gio

Ảnh minh hoạ.

Bánh gio có nhiều tên gọi khác nhau như bánh ú, bánh ú tro, bánh âm và tùy theo vùng miền sẽ có nhiều biến thể, được gói dưới nhiều hình dạng khác nhau. Bánh được làm bằng gạo đã ngâm trong nước tro được đốt bằng củi các loại cây khô hay rơm và gói trong lá chuối.

Bánh có vị ngọt vừa, mềm dẻo, màu trong đặc trưng, dễ ăn, dễ tiêu, mát ruột. Nếu là bánh gio không nhân thường được ăn với mạch nha hoặc đường mật mía.

Thịt vịt

Ảnh minh hoạ.

Vào một vài ngày trước và cả trong dịp mùng 5/5 hằng năm, hầu như các khu chợ ở miền Bắc và miền Trung luôn rộn rã việc mua bán vịt sống vì các gia đình thường làm nhiều món từ vịt.

Người miền Trung quan niệm rằng từ ngày 5/5 trở đi vịt đã bắt đầu vào mùa, béo, nhiều thịt hơn. Vì vậy hầu hết các gia đình sẽ chọn mua và chế biến các món ngon từ vịt như vịt luộc, vịt quay, vịt tiềm,...

Chè

Hai món chè không thể thiếu trong ngày này là chè hạt sen và chè đậu đen - hai loại chè có tác dụng giải nhiệt tốt.

Thời tiết tháng 5 mưa nắng thất thường dễ gây ra các loại bệnh vặt, nên việc ăn chè trong ngày này được nhiều người lựa chọn để phòng bệnh và cầu mong mang lại sức khỏe.

Ngoài ra, nhiều gia đình còn làm chè trôi nước. Những viên chè tròn đầy, đẹp mắt, vị thơm ngọt ngào lại mang nhiều ý nghĩa nên được nhiều đời con cháu dùng để dâng cúng lên đất trời, tổ tiên cầu mong vạn sự may mắn.

Chè kê là chè được nấu từ hạt kê đã loại bỏ lớp vỏ, ngâm rồi đun sôi đến khi nở mềm. Sau đó người ta thêm nước đường cùng chút gừng vào nồi hạt kê đang sôi là đã hoàn thành. Chè có kết cấu sền sệt, màu vàng ươm, thơm phức và ngọt ngào nữa.

*Thông tin trong bài chỉ mang tính chất tham khảo

Tác giả: Minh Hoa (t/h)

Nguồn tin: nguoiduatin.vn