Người dân thị xã Vinh kéo đến Tòa công sứ mít tinh giành chính quyền vào sáng ngày 21/8/1945 (ảnh chụp lại tại Nhà truyền thống Thành phố Vinh).
Trong nhà truyền thống Thành phố Vinh (Nghệ An), gian trưng bày các kỷ vật, hình ảnh gắn liền với cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền Cách mạng Tháng Tám 1945 chỉ chiếm một phần nhỏ. Trong gian trưng bày này, hình ảnh người dân thị xã Vinh cướp chính quyền ở Tòa công sứ Vinh ngày 218/1945 được treo ở vị trí trung tâm. Cùng với đó là hai chiếc liềm - vũ khí cũng là công cụ lao động của người dân làng Lộc Đa (xã Hưng Hòa, TP Vinh) trong cuộc đấu tranh giành quyền tự chủ cho mình.
Ngược thời gian trở về với không khí sôi sục của mùa Thu lịch sử cách đây hơn 70 năm, trên cơ sở tiếp thu nhận định tình hình của Thường vụ Trung ương Đảng và căn cứ vào thực tiễn phong trào cách mạng đang biến chuyển ở các địa phương, ngày 8/8/1945, Việt Minh liên tỉnh Nghệ - Tĩnh (Nghệ An, Hà Tĩnh) triệu tập Đại hội đại biểu để bàn kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền. Sau Đại hội Việt Minh liên tỉnh Nghệ - Tĩnh, ở các địa phương, cán bộ và nhân dân càng khẩn trương chuẩn bị lực lượng đẩy mạnh phong trào hành động để kịp giành thắng lợi cuối cùng cho cách mạng khi thời cơ đến.
Chớp thời cơ thuận lợi, chiều 15/8/1945, Ủy ban Khởi nghĩa liên tỉnh Nghệ - Tĩnh đã phát động khởi nghĩa giành chính quyền. Lệnh khởi nghĩa của Ủy ban khởi nghĩa liên tỉnh Nghệ - Tĩnh và truyền đơn của Việt Minh liên tỉnh Nghệ - Tĩnh phát ra, làm dấy lên khí thế cách mạng sôi nổi, hào hùng khắp nơi từ nông thôn đến thành thị. Ngày 16/8/1945, nhân dân xã Thanh Thủy (nay là xã Nam Thanh - Nam Đàn) đã nhất tề đứng dậy đấu tranh. Đây cũng là địa phương đầu tiên ở Nghệ An giành chính quyền về tay nhân dân.
Vũ khí của người dân cũng chính là những công cụ lao động hàng ngày của họ. Cuộc đấu tranh giành chính quyền ở thị xã Vinh diễn ra hết sức mau lẹ và không đổ máu.
Thắng lợi ở xã Thanh Thủy đã mở đầu cho phong trào khởi nghĩa giành chính quyền ở các làng, xã khác trong tỉnh, như các làng Yên Dũng, Lộc Đa ở ngoại thành Vinh giành chính quyền vào ngày 17/8. Ngày 18/8, Quỳnh Lưu trở thành địa phương đầu tiên giành được chính quyền cấp huyện ở Nghệ An. Tiếp đó là các Hưng Nguyên (ngày 19/8), Diễn Châu (ngày 20/8)…
Thị xã Vinh là nơi tập trung lực lượng của bộ máy chính quyền bù nhìn và là nơi chỉ huy của toàn bộ binh lính Nhật đóng trên địa bàn Nghệ An. Do vậy, sự thắng lợi của các cuộc khởi nghĩa ở nông thôn cùng với sự phản ứng yếu ớt của chính quyền tay sai đã tạo thời cơ chín muồi cho cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở đây.
Chỉ sau một thời gian ngắn sau khi nhận được chỉ thị của Đại hội Việt Minh liên tỉnh Nghệ - Tĩnh, các đội tự vệ cảm tử, đội du kích, tuổi trẻ thành phố cũng đã lập xong đội Thanh niên xung phong. Tại các nhà máy ở thị xã Vinh đã thành lập các đội công nhân cứu quốc, tự vệ cảm tử. Anh chị em công nhân tự rèn, đúc vũ khí để trang bị cho mình…
Rạng sáng ngày 21 tháng 8 năm 1945, hàng vạn nhân dân Vinh - Bến Thủy và ngoại thành, bao gồm các tầng lớp công nhân, nông dân, dân nghèo thành thị, trí thức, học sinh, từ già tới trẻ với gậy gộc, giáo mác… đã giương cao cờ đỏ sao vàng rầm rộ biểu tình, tuần hành thị uy dọc các đường phố.
Lúc bấy giờ, tình hình chính trị ở Vinh - Bến Thủy khá phức tạp, Ủy ban khởi nghĩa đã hướng dẫn các đội tự vệ công nhân, thanh niên xung phong, cùng một số lính bảo an đi theo cách mạng chia thành từng nhóm tiến đến chiếm các nhà máy, các công sở của chính quyền bù nhìn như: Dinh tỉnh trưởng, Sở mật thám, Nhà kho bạc, Ngân hàng...
Trước khí thế mạnh mẽ của quần chúng cách mạng bọn Nhật đã phải nhượng bộ. Các ủy viên Uỷ ban khởi nghĩa hướng dẫn các đội tự vệ vào chiếm các công sở và bao vây Dinh Tỉnh trưởng Nghệ An. Tỉnh trưởng Đặng Hướng đã phải đầu hàng vô điều kiện.
Một góc Thành phố Vinh hôm nay (ảnh Sỹ Minh).
Đúng 12 giờ trưa ngày 21 tháng 8 năm 1945, ông Lê Viết Lượng thay mặt Ủy ban Cách mạng lâm thời Nghệ An tuyên bố xóa bỏ bộ máy chính quyền cũ, thiết lập chính quyền cách mạng và kêu gọi toàn thể nhân dân giúp đỡ chính quyền mới giữ gìn trật tự, an ninh trong thành phố, bảo vệ chính quyền cách mạng.
Khoảnh khắc lịch sử của người dân thị xã Vinh đã được ghi lại trong bức ảnh khuyết danh này. Trong bức ảnh, hàng nghìn người dân tập trung trước Tòa công sứ Vinh, lá cờ đỏ sao vàng 5 cánh khổ lớn đang tung bay ngạo nghễ, đặt dấu kết thúc cho những kiếp nô lệ lầm than của nhân dân thị xã Vinh, mở ra một cuộc sống mới, nơi người dân làm chủ chính cuộc sống mình, làm chủ đất nước mình.
Khí thế đấu tranh của nhân dân thành phố đỏ đã cổ vũ, tiếp sức cho phong trào đấu tranh của các địa phương còn lại trong tỉnh như Nghĩa Đàn (ngày 22/8), huyện Thanh Chương, Nam Đàn, Anh Sơn (ngày 23/8), Nghi Lộc, Yên Thành (ngày 25/8); Con Cuông, Tương Dương, Quỳ Châu (ngày 26/8) giành chính quyền về tay nhân dân.
(Trong bài có sử dụng tư liệu của các nhà nghiên cứu lịch sử)
Tác giả bài viết: Hoàng Lam
